کتاب مخزن الادویه

کتاب مخزن الادویه تالیف محمد حسین عقیلى خراسانى طبیب بزرگ قرن دوازدهم هجرى قمرى به منزله فرهنگنامه خوردنى‏ها و داروهاى پزشکى سنتى است. عقیلى پس از تألیف قرابادین کبیر به تألیف این کتاب دست زده است.

ساختار کتاب مخزن الادویه:

کتاب کتاب مخزن الادویه مشتمل بر یک مقدمه و ۲۸ باب و یک خاتمه است. مقدمه که به ذکر کلیاتى درباره استفاده از ادویه و خصوصیات کلى آن‏ها اشاره دارد، مشتمل بر چهارده فصل است.

ابواب کتاب نیز به مقتضاى تعداد ادویه و نیز حرف دوم آن به چندین فصل تقسیم شده است. خاتمه نیز به ذکر اسامى ادویه ذکر شده در کتاب اختصاص دارد.

هر یک از ابواب خاتمه نیز به مقتضاى حرف دوم این ادویه به چند فصل قسیم شده است.

گزارش محتوای کتاب مخزن الادویه:

کتاب مخزن الادویه یکى از مفصل‏ترین و مشهورترین و در عین حال معتبرترین کتاب‏هایى است که در زمینه شناخت مفردات پزشکى سنتى در دسترس دانشجویان این رشته قرار دارد.

کتاب مخزن الادویه  از چند جهت قابل توجه است: از یک سو جامعیت این اثر باعث شده که این کتاب ناسخ دیگر کتب نگاشته شده، در این زمینه- از جمله اختیارات بدیعى و تحفه المؤمنین- به شمار رود.

از سوى دیگر استفاده مؤلف از ده‏ها کتاب طب سنتى که مکرراً به آن‏ها اشاره مى‏کند و نیز نقل تجربیات خود و اساتیدش، جامعیت کم‏ نظیرى براى این اثر به وجود آورده است.

نکته ای مهم

از سوى دیگر مؤلف تنها در پى نقل و تقلید بدون تحقیق نبوده، بلکه گاه سخنان بزرگان را- در عین احترام به آنان- به نقد مى‏کشد.

این چند جهت باعث شده که این کتاب مورد استفاده بسیارى از اطباى بعد از خود- از جمله حکیم ناظم جهان– قرار بگیرد و همچنان به عنوان یکى از منابع معتبر گیاه‏شناسى مورد مراجعه واقع شود.

موضوع کتاب مخزن الادویه

مفردات دارویی

مشخصات مولف و شرح حال نویسنده اثر کتاب مخزن الادویه

« محمّد حسین عقیلى» که گاه از او به سید محمّد حسین خان، میر محمّد حسین خان بهادر و محمّد حسین بن محمّد هادى عقیلى علوى نیز تعبیر مى‏شود، از مشهورترین طبیبان ایرانى ساکن شبه قاره هند بوده است.

سال تولد وى در تاریخ ثبت نشده است. محل تولد وى به نیز درستى معلوم نیست. او گاهى به توصیف محله‏اى از ایران- مثل رکن آباد شیراز مى‏پردازد که این نشان‏گر حضور او در ایران بوده، ولى در عین حال نمى‏توان اقامت او و نیز گزارش‏هایى را که از هندوستان نقل مى‏کند نادیده گرفت.

بررسى زندگى وى نیازمند احاطه بر کتب او، اطلاع دقیق از اساتید او و میزان تأثیرپذیرى او از گذشتگان و تأثیرگذارى او بر آیندگان است.

او در خانواده‏اى زندگى مى‏نموده که همگى آن‏ها از بزرگان عرصه طب در روزگار خود بوده‏اند. عقیلى از تجربیات استاد خود، علوى خان، پدر و دیگر اقوام خود استفاده‏هاى فراوان برده و در جاى جاى کتب خود این تجربیات را نقل کرده است.

 استادان وی

به ارادت آنان تصریح نموده، شخصى به نام میر محمّد على حسینى است که وى به اشارت این استاد دست به تألیف« مجمع الجوامع» زده است. البته گزارشى از زندگانى او در تاریخ نقل نشده است و به نظر مى‏رسد این فرد استاد معنوى مؤلف بوده نه استاد او در علوم پزشکى.

از دیگر اساتید عقیلى اطلاع دقیقى در دسترس نیست. هر چند وى از اطباى فراوانى در کتب خویش یاد مى‏کند و این امر نشان‏گر آن است که وى به طور مستقیم یا مع الواسطه از خرمن اساتید فراوانى خوشه‏چینى نموده است. از جمله این افراد مى‏توان به حکیم محمّد باقر فرزند حکیم عماد الدین محمود شیرازى، حکیم صالح خان، حکیم داود خان و حکیم لطف الله خان- که هر سه دایى علوى خان‏اند-، حکیم محمّد رضا و حکیم احمد موسوى- که هر دو فرزندان حکیم سلیمان‏اند- و حکیم محسن خان فرزند حکیم صالح خان اشاره کرد.

کتب عقیلى

بیان کننده ارزش و جایگاه علمى او هستند. کتاب‏هاى بر جا مانده از او شاید از مفصل‏ترین کتب بر جا مانده در زمینه طب سنتى باشد.

به هر حال، این آثار به عقیلى نسبت داده شده است:

۱.« دستور شفایى».

۲.« قرابادین صغیر». این کتاب اکنون به دست ما نرسیده، ولى مؤلف خود به چنین اثرى تصریح مى‏کند.

۳.« خلاصه الطب» که بنا بر آنچه مرحوم آقا بزرگ احتمال داده این اثر همان خلاصه الحکمه است.

۴.« زبده النکات فى شرح الکلیات».

۵. رساله‏ اى در باب طحال اطفال.

۶. رساله ‏اى در باب حجامت.

۷. رساله‏ اى در باب حصبه و جدرى و حمیقا.

۸. رساله عرق مدنى.

۹. رساله ‏اى در باب جنین.

۱۰. کتابى درباره معالجه ذات الریه اطفال.

۱۱. معالجات( عربى).

از مجموع این یازده اثر تنها« خلاصه الطب و زبده النکات» به دست ما رسیده و از حال بقیه آثار خبرى گزارش نشده است.

۱۲. معالجات( فارسى): این کتاب که پس از قرابادین کبیر تألیف شده، بخشى از موسوعه مجمع الجوامع است.

۱۳. ذخائر التراکیب یا قرابادین کبیر: این کتاب اولین بخش نگاشته شده از موسوعه مجمع الجوامع است که در سال ۱۱۹۵ ق نگاشته شده است.

۱۴. مخزن الأدویه و تذکره اولى النهى.

۱۵. خلاصه الحکمه.